Das Theatrum chemicum ist ein Sammelwerk chemischer und alchemistischer Literatur, das ab 1602 erschien. Der sechste und letzte Band erschien 1661. Herausgeber war Lazarus Zetzner, die letzten beiden Bände gaben seine Erben heraus.
Die ersten vier Bände erschienen 1602 in Oberursel (eine zweite Auflage 1613 in Straßburg), die nachfolgenden Bände in Straßburg (Band 5 1622 und alle sechs Bände in der Auflage 1659 bis 1661). Die abgedruckten Texte sind teilweise Nachdrucke, teilweise aber auch Erstdrucke nach Handschriften. Die Texte sind alle in Latein, der damaligen Wissenschaftssprache. Durch den Abdruck wurden die häufig nur in seltenen Buchexemplaren veröffentlichten Schriften weiten Gelehrtenkreisen zugänglich gemacht.
Vorgeschichte und Umfeld Bearbeiten
Das Sammelwerk hatte einen Vorläufer in der Sammlung von 10 alchemistischen Texten, die Johannes Petreius 1541 in Nürnberg als De Alchemia veröffentlichte (mit einer zweiten Auflage 1545). Herausgeber war ein Chrysogonus Polydorus, möglicherweise ein Pseudonym von Andreas Osiander. Petreius rief im Anhang des Buchs Alchemisten auf, ihm Texte im Tausch für Bücher zu senden und sammelte auch weitere Texte zur Veröffentlichung, die an einen Verwandten gelangten, den Drucker Sebastian Henricpetri (Henricus Petrus) in Basel, der sie 1561 mit Guglielmo Gratorolo (1516–1568) als Verae alchemiae artisque metallicae, citra aenigmata, doctrina veröffentlichte. Zu dem Zeitpunkt bestand sie aus 53 Texten.
Pietro Perna erweiterte das auf über 80 Texte, die er ab 1572 in mehreren Bänden veröffentlichte. Perna gab auch Artis Auriferae (1572) heraus (mit dem Erstdruck der Turba Philosophorum), die sein Schwiegersohn Konrad Waldkirch 1593 in Basel nachdruckte (eine 2. Auflage erschien 1610). Ihre Sammlung verkauften sie an Zetzner. Sie bildeten die ersten Bände des Theatrum Chemicum, die am Ende auf rund 200 Texte anwuchs.
Spätere Projekte dieser Art waren die Bibliotheca Chemica Curiosa von Jean-Jacques Manget (Genf 1702), die aber teilweise aus dem Theatrum Chemicum nachdruckte, und für den englischen Bereich das Theatrum Chemicum Britannicum von Elias Ashmole von 1652. Eine gekürzte deutsche Fassung von C. Horlacher vom Theatrum Chemicum bzw. der Bibliotheca Chemica Curiosa erschien 1707. Das Theatrum Chemicum war auch Basis französischer und englischer Ausgaben von Sammlungen alchemistischer Texte.
Ein weiteres Projekt dieser Art war das Deutsche Theatrum Chemicum des Buchhändlers, Bibliographen und Verlegers Friedrich Roth-Scholtz (1687–1736), die in drei Bänden 1728 bis 1732 in Nürnberg erschien und 52 Traktate in deutscher Sprache enthielt. Kleinere Sammlungen waren z. B. das verbreitete Musaeum Hermeticum (1625, 1678).
Das Werk steht in Zusammenhang von Bemühungen verschiedenen Autoren der Paracelsus-Nachfolge, die die klassische Richtung der alchemistischen Metalltransformation, zu der hier wichtige Schlüsseltexte präsentiert werden, mit paracelsischer Alchemie versöhnen wollten. Paracelsus interessierte sich weniger für Metall-Umwandlung als für Anwendungen in der Medizin (Iatrochemie), in den Einleitungsschriften zum ersten Band durch Thomas Muffet vertreten (Schriften von Paracelsus selbst sind nicht aufgenommen, aber wurden auch von Zetzner gedruckt). Die einleitende Schrift von Robert Duval ist eine Art frühe Chemiegeschichte.
Die Ausgabe von 1659–61 war in der Bibliothek von Isaac Newton, der besonders in Band 3 und 5 zahlreiche Anmerkungen hinterließ.
Inhaltsangabe Bearbeiten
Die Autoren sind so genannt, wie Zetzner sie angab. Häufig sind dies aber nur untergeschobene Schriften. Anmerkungen zur Identität von Autoren sind in Klammern.
Band 1 Bearbeiten
- Lazarus Zetzner: (Epistola dedicatoria) (Einführung)
- Elenchus auctorum et tractatuum primae partis (Autoren- und Inhaltsverzeichnis)
- Robertus Vallensis (Robert Duval): De veritate et antiquitate artis chemicae, S. 7
- Libellus qui Testamentum Arnaldi a Villa Nova inscribitur, S. 28
- Evidens et manifesta artis chemicae comprobatio. Ex Petri Apiani Antiquitatibus desumpta
- Johannes Chrysippus Fanianus: De arte metallicae metamorphoseos ad Philoponum, S. 33
- Johannes Chrysippus Fanianus: De jure artis alchemiae, hoc est, variorum authorum, et praesertim iurisconsultorum, judicia et responsa ad quaestionem quotidianam: An alchimia sit ars legitima, S. 48
- Thomas Muffet: De jure et praestantia chemicorum medicamentorum. Dialogus apologeticus, S. 70
- Thomas Muffet: Epistolae quinque medicinales, S. 84
- Theobaldus de Hoghelande Mittelburgensis: De alchemiae difficultatibus liber, S. 109
- Gerardus Dorn: Clavis totius philosophiae chemisticae per quam potissima philosophorum dicta reserantur, S. 192
- Gerardus Dorn: Speculativae philosophiae gradus septem vel decem continens, per quos ad sublimia patet aditus
- Gerardus Dorn: De artificio supernaturali
- Gerardus Dorn: De naturae luce physica ex Genesi desumpta, iuxta sententiam Theophrasti Paracelsi (in quo continetur), Physica Genesis, S. 333; Physica Hermetis; Physica Hermetis Trismegisti, (Tabula Smaragdina), S. 362; Physica Trithemii, S. 388; Philosophia meditativa; Philosophia chemica, S. 418
- Gerardus Dorn: De tenebris contra naturam et vita brevis, S. 457
- Gerardus Dorn: Congeries Paracelsicae chemiae de transmutationibus metallorum, S. 491
- Gerardus Dorn: De genealogia mineralium atque metallorum omnium (ex Paracelso), S. 568
- Bernardus G. Penotus: Tractatus varii, de vera praeparatione et usu medicamentorum chemicorum, S. 592
- Precatio Raymundi Lullii ante medicinarum exhibitionem, S. 682
- Bernardus Trevisanus: De alchemia liber (De chymico miraculo), S. 683
- Dionysius Zacharias (Denis Zachaire): Opusculum philosophiae naturalis metallorum, S. 710
- Annotationes Nicolai Flamelli, S. 748
- Index rerum et verborum in primo tomo (Index)
Band 2 Bearbeiten
- Elenchus auctorum et tractatuum secundae partis (Autoren- und Inhaltsverzeichnis)
- Bernard Gilles Penot: Praefatio, S. 4
- Gaston Claveus (Gaston LeDoux de Claves): Apologia argyropoeiae et chrysopoeiae adversus Thomam Erastum, S. 6
- Bernard Gilles Penot, Praefatio, S. 81
- Aegidius de Vadis: Dialogus inter naturam et filium philosophiae, S. 85
- Tabula inserenda ante prologum lib. 12. portarum Georgii Ripley (Philosophi artem potius occultare conati sunt quam patefacere), gegenüber S. 109
- George Ripley: Duodecim portarum epitome, duobus modis concinnata, S. 109
- Compendium Alberti Magni de ortu et metallorum materia, supra quam Spagyricus radicalia principia fundet, S. 123
- Johann Isaac Hollandus: Fragmentum de lapide philosophorum, S. 126
- Bernard Gilles Penot: Quaestiones tres de corporali Mercurio, S. 129
- Bernard Gilles Penot: Regulae seu canones philosophici LVII, S. 133
- Bernard Gilles Penot: Vera Mercurii ex auro vera extractio cum sua historia, S. 137
- Chrysorrhoas, sive de arte chemica dialogus, S. 139
- Josephus Quercetanus: Ad Jacobi Auberti Vendonis de ortu et causis metallorum contra chemicos explicationem brevis responsio, S. 150
- John Dee: Monas hieroglyphica mathematice, magice, cabalistice, anagogiceque explicata, S. 192
- Lorenzo Ventura: De ratione conficiendi lapidis philosophici liber, S. 215
- Giovanni Pico della Mirandola: Opus aureum De auro tum aestimando, tum conficiendo, tum utendo, ad conjugem, S. 312
- Roger Bacon: De alchemia libellus, cui titulum fecit, Speculum alchemiae, S. 377
- Ricardus Anglicus: Libellus utilissimus (peri chemeias), cui titulum fecit Correctorium, S. 385
- Libellus alius (peri chemeias) utilissimus, et rerum metallicarum cognitione refertissimus, Rosarius minor inscriptus, incerti quidem, sed harum tamen rerum non imperiti auctoris, S. 406
- Albertus Magnus: De alchemia, S. 423
- Giovanni Agostino Panteo: Ars et theoria transmutationis metallicae, cum Voarchadumia, proportionibus, numeris et iconibus rei accommodis illustrata, S. 459
- Giovanni Agostino Panteo: Voarchadumia contra alchemiam ars distincta ab Archemia et Sophia
- Index rerum et verborum secundi voluminis (Index)
Band 3 Bearbeiten
Band 1 bis 3 von 1602 wurden später von Zetzner nachgedruckt, mit unwesentlichen Änderungen, die nur z. B. Seitenzahlen betreffen. In Band 3 wurde später zusätzlich De magni lapidis sive benedicti compositione et operatione (Liber magiae generalis) aufgenommen.
- Elenchus auctorum et tractatuum tertiae partis (Autoren- und Inhaltsverzeichnis)
- Liber de magni lapidis compositione et operatione, auctore adhuc incerto sed tamen doctissimo (De alchemia incerti auctoris), S. 5
- De magni lapidis sive benedicti compositione et operatione aliquot capita, ex manuscriptis (möglicherweise von Jean de Meung), S. 53
- Aristoteles (Pseudo-Aristoteles): De perfecto magisterio, S. 76
- Arnaldus de Villanova: Liber perfecti magisterii, qui lumen luminum nuncupatur... vocatur etiam Flos florum, S. 128
- Arnaldus de Villanova: Practica ex libro dicto Breviarius librorum alchemiae, S. 137
- Arnaldus de Villanova: De decoctione lapidis philosophorum, et de regimine ignis, S. 137
- Efferarius Monachus: De lapide philosophorum secundum verum modum formando
- Efferarius Monachus: Thesaurus philosophiae
- Raymundus Lullus: Praxis universalis magni operis, S. 165
- Odomar: Practica magistri Odomari ad discipulum, S. 166
- Historia antiqua de argento in aurum verso (Odomar zugeschrieben), S. 170
- Tractatus de marchasita, ex qua tandem cum aliis dicendis fit elixir ad album verissimum, S. 173
- De arsenico, S. 177
- Praeparatio salis armoniaci secundum Rasim, S. 179
- De sale alkali, S. 180
- Quaestio, an lapis philosophicus (valeat contra pestem), S. 181
- Vetus epistola doctissimi de metallorum materia, et artis imitatione, S. 187
- Caravantes Hispanus, Practica Caravantis Hispani, S. 188
- Johannes de Rupescissa: Liber magisterii de confectione veri lapidis philosophorum, S. 189
- Giovanni Aurelio Augurello: Chrysopoeia ad Leonem decimum pontificem maximum (carmine conscripta), S. 197
- Giovanni Aurelio Augurello: Geronticon
- Thomas Aquinas: Secreta alchemiae magnalia: de corporibus supercaelestibus, quod in rebus inferioribus inveniantur, quoque modo extrahantur, S. 267
- Thomas von Aquin: De lapide minerali, animali & plantali
- Thomas von Aquin: Thesaurus alchemiae secretissimus ad Fratrem Reinaldum, S. 278
- Joannes de Rupescissa: Liber lucis, S. 284
- Raymundus Lullus (Pseudo-Lull): Clavicula, quae et apertorium dicitur, S. 295
- Joannes Isaac Hollandus: Operum mineralium, sive de lapide philosophico, S. 304
- Ewaldus Vogelius (möglicherweise Theobaldus van Hoghelande): Liber de lapidis physici conditionibus; quo abditissimorum auctorum Gebri et Raymundi Lullii methodica continetur explicatio, S. 515
- Tractatus septem de lapide philosophico (ursprünglich von Joost van Balbian, Justus a Balbian, herausgegeben), S. 649
- Jodocus Greverus (Grewer): Secretum nobilissimum et verissimum (von Joost van Balbian), S. 699
- Alanus: Dicta de lapide philosophico e Germanico Latinae redita (von Joost van Balbian), S. 722
- Conclusio summaria ad intelligentiam Testamenti seu Codicilli Raymundi Lullii, et aliorum librorum ejus; nec non argenti vivi, in quo pendet intentio tota intentiva, qua aliter Repertorium Raymundi appellatur (der Tractatus de lapide philosophorum), S. 730 (Pseudo-Lull, Codicillus)
- Nicolas Barnaud: Commentariolum in quoddam epitaphium Bononiae studiorum, ante multa secula maemoreo lapidi insculptum, S. 744 (Kommentar zu Aelia Laelia Crispis)
- Nicolas Barnaud: Processus chemici, S. 755
- Triga chemica (Sammlung von Nicolas Barnaud)
- Quadriga aurifera (von Barnaud herausgegeben), S. 790
- Tertia rota: George Ripley, Liber de mercurio et lapide philosophorum, S. 821
- Quarta et ultima rota: Scriptum probi, et non male docti viri, cujus nomen excidit, elixir solis Theophrasti Paracelsi tractans, S. 828 (anonym)
- Nicolas Barnaud: Processus
- Auriga chemicus (herausgegeben von Barnaud) S. 834
- De occulta philosophia epistola, S. 852
- Paucula dicta sapientum, S. 857
- Index rerum et verborum memorabilium, quae in hoc tertio volumine continentur (Index)
Band 4 Bearbeiten
- Lazarus Zetzner: Praefatio ad lectorem (Einführung)
- Elenchus auctorum et tractatuum huius quarti voluminis (Inhalt)
- Raymundus Lullus (Pseudo-Lull): Testamentum. Theorica, S. 1
- Raymundus Lullus: Testamentum. Practica super lapide philosophico
- Raymundus Lullus: Compendium animae transmutationis artis metallorum Ruperto Anglorum Regi transmissum, S. 135
- Artefius: Liber qui Clavis majoris sapientiae dicitur, S. 198
- Heliophilus a Percis Philochemicus (von Raphael Eglin): Nova disquisitio de Helia Artista, S. 214
- Hieronymus de Zanetinis: Conclusio (comparatio alchimiæ), qua disputationi et argumentis Angeli respondetur, S. 247
- Thomas Arsoncinus: De jure alchymiae responsum, S. 248
- Anonymus (von Raphael Eglin): De materia et praxi lapidis philosophorum; Von der Materi und Prattick dess Steins der Weisen, S. 252
- Nicolaus Niger Happelius (Raphael Eglin): Cheiragogia Heliana de auro philosophico, nec dum cognito, S. 265
- Venceslaus Lavinus Moravus (Venceslaus Lavinus): Tractatus de coelo terrestri, S. 288
- Nicolaus Niger Hapelius (Raphael Eglin): Disquisitio Heliana, S. 300
- Fabianus de Monte S. Severini: Ex tract. de empt. et vend.
- Nicolaus Niger Happelius (Raphael Eglin): Aphorismi Basiliani sive canones hermetici de spiritu, anima et corpore medio majoris et minoris mundi, S. 327
- Andreas Brentzius: Variae philosophorum sententiae perveniendi ad lapidem benedictum, S. 333
- Series tractatum huius philosophiae chymicae
- Gaston Dulco (Gaston LeDoux de Claves): De triplici praeparatione auri et argenti, S. 372
- Gaston Dulco: De recta et vera ratione progignendi lapidis philosophici, seu salis argentifici et aurifici. Dilucida et compendiosa explicatio, S. 388
- Anonymus: Canones seu regulae decem, de lapide philosophico, S. 414
- Epilogus totius rei hic est
- Divi Leschi Genus Amo (Sendivogius): Duodecim tractatus de lapide philosophorum, S. 420
- Divi Leschi Genus Amo: Aenigma philosophorum, S. 442
- Divi Leschi Genus Amo: Dialogus Mercurii, alchymistae, et naturae (de lapide philosophorum), S. 449
- Divi Leschi Genus Amo: Aenigma philosophorum sive symbolum Saturni, per parabolas Azoth dilucide ostendens, S. 457
- Basilius Valentinus: Aureliae occultae philosophorum partes duae, übersetzt von Georgio Beato, S. 462
- Tabula Smaragdina, S. 497
- Arnoldus de Villanova: Speculum alchymiae, S. 515
- Arnoldus de Villanova: Nova carmen, S. 542
- Arnoldus de Villanova: Quaestiones tam essentiales quam accidentales ad Bonifacium octavum, S. 544
- Philosopho Anonymo, Tractatus de secretissimo antiquorum philosophorum arcano, S. 554
- XXII propositiones sive maximae in quibus veritas totius artis chemicae brevissime comprehenditur, S. 577
- Joannes de Lasnioro (Johann von Laatz): Tractatus secundus aureus de lapide philosophorum, S. 579
- Joannes Trithemius: Tractatus III chemicus nobilis, S. 585
- Hermes Trismegistus: Tractatus aureus de lapidis physici secreto, S. 587
- David Lagneus (L'Agneau): Harmonia seu consensus philosophorum chemicorum, S. 718
- Aenigmaticum quoddam epitaphium (Aelia Laelia Crispis): Bononiae studiorum, ante multa secula, marmoreo lapidi insculptum (vide III, 744), S. 805
- Arcanum philosophorum, per virum doctissimum olim versu hexametro conscriptum, S. 806
- M. Quadratus: In harmoniam chemicam D. Lagnei, ex intimis intimi
- Albertus Magnus: De concordantia philosophorum in lapide, S. 809
- Albertus Magnus: Compositum de compositis, S. 825
- Albertus Magnus: Liber octo capitulorum: De lapide philosophorum (auch Avicenna zugeschrieben), S. 841
- Avicenna (unsichere Zuschreibung): Ad Hasen regem epistola de re recta, S. 863
- Avicenna: Declaratio lapidis physici filio suo Aboali, S. 875
- Avicenna: De congelatione et conglutinatione lapidum, S. 883
- Guilhelmus Tecenensis: Liber lilium tanquam de spinis evulsum, S. 887
- Joannes Dumbeler (John Dombelay:) Practica vera alkimica per magistrum Ortholanum Parisiis probata et experta sub anno domini 1358, S. 912
- Anonymus: Lumen juvenis experti novum (Arnaldus de Villanova, Novum lumen), S. 934
- Magister Valentinus: Opus praeclarum ad utrumque magistri Valentini expertissimi. Quod pro testamento dedit filio suo adoptivo, qui etiam istum tractatulum propria manu scripsit Joanni Apot (Apotecario), S. 941
- Anonymus: Super (hoc ipsum) tractatulum: "Studio namque florenti", S. 955
- Opus ad album, S. 957
- Thomas Aquinas: Liber lilii benedicti 26. Mer: fugi dum bibit Lunam sedecies duplum, S. 960
- Tractatulus super verba"Mer fugi dum bibit", S. 974
- Anonymus: Opus breve ad rubeum cum sole per aquas fortes, S. 984
- Petrus de Silento: Opus, S. 985
- Joachimus Tanckius: Epistola dedicatoria (ad Bernhardo G. Penoto, Lipsiae) (datiert 1. April 1603), S. 998
- Anonymus: Tractatus philosophicus ad rubrum et album, S. 1001
- Paulus Eck de Sultzbach (Eck von Sulzbach): Clavis philosophorum. Ludus puerorum et labor mulierum. Annno 1489, S. 1007
- Index rerum memorabilium, quae in hoc quarto volumine continentur, copiosissimus (Index)
Band 5 Bearbeiten
Der fünfte Band erschien nach dem Tod von Zetzner 1622 in Straßburg.
- Heredes L. Zetzneri: Lectori candido (Einführung der Erben von Zetzner)
- Elenchus auctorum et tractatuum quinti voluminis (Inhalt)
- Turba philosophorum, ex antiquo manuscripto codice excerpta, qualis nulla hactenus visa est editio, S. 1
- In turbam philosophorum sermo unus anonymi (möglicherweise von Alanus de Rupe)
- Allegoria sapientum supra librum Turbæ: XXIX distinctiones, S. 57
- Micreris: Tractatus Micreris suo discipulo Mirnefindo, S. 90
- Pseudo-Plato: Platonis libri quartorum, cum commento Hebuhabes Hamed, explicati ab Hestole, S. 101
- Regis Calid filii Iazichi (Chalid ibn Yazid): Liber secretorum alchimiae, ex Hebraica lingua in Arabicam, et ex Arabica in Latinam translatus, interprete incerto,
- Calid (Chalid ibn Yazid): Liber trium verborum, S. 186
- Philosophiae chimicae duo vetustissima scripta
- Willem Mennens: Aurei velleris sive sacrae philosophiae vatum selectae ac unicae mysteriorumque Dei, naturae, et artis admirabilium, libri tres, S. 240
- Petrus Bonus: Margarita novella correctissima, S. 507
- Michael Scotus: Quaestio curiosa de natura solis et lunae, S. 713
- Lucas Rodargirus: Pisces Zodiaci inferioris vel De solutione philosophica. Cum aenigmatica totius lapidis epitome, S. 723
- Alphonsus Rex Castellae (Alfons X.:) Liber philosophiae occultioris, (praecipue metallorum) profundissimus, cui titulum fecit: Clavis sapientiae, S. 766
- (Pseudo-Aristoteles) Aristoteles Alchymista, Tractatus ad Alexandrum Magnum, De lapide philosophico, breviloquium, S. 787
- Monachus benedictinus anonymus, Epistola ad Hermannum Archiepiscopum Coloniensem, de lapide philosophico. Opuscula Platonis et Arnoldi Villanovani recensens (vorgeblicher Brief eines anonymen Benediktinermönchs an Hermann, den Erzbischof von Köln), S. 799
- Thomas Aquinas: Tractatus sextus, de esse et essentia mineralium tractans, S. 806
- Cornelius Alvetanus Arnsrodius: De conficiendo divino elixire, sive lapide philosophico, S. 815
- Animadversiones chemicae quatuor quibus ars περι χημειασ universa, tam practice quam theorice enudatur, S. 821
- Roger Bacon: Epistolae (ad Gulielmum Parisiensem conscripta) de secretis operibus artis et naturae, et de nullitate magiae, S. 834
- Christophorus Horn: De auro medico philosophorum, id est de illo occulto, salutari, solari omnium mineralium, vegetalium, et animalium corporum, spiritu. Dialogus scholasticus, S. 869
- Index rerum memorabilium quae hoc in opere continentur (Index)
Band 6 Bearbeiten
Der letzte Band wurde im Rahmen der Ausgabe von 1659 bis 1661 in Straßburg gedruckt. Drucker war Eberhard Zetzner, Herausgeber Johannes Jacobus Heilmann. Einige der Texte wurden aus dem Französischen und Deutschen ins Lateinische übersetzt.
- Johannes Jacobus Heilmann: Dedicatio (ad Friderico, comiti palatino ad Rhenum) (Widmung)
- Johannes Jacobus Heilmann:, Praefatio Dedicatio (secunda ad J.F.H.S. Sendivogii filio)
- Johannes Jacobus Heilmann: Praefatio ad lectorem (Einführung)
- Elenchus authorum et XII. tractatuum voluminis sexti (Inhalt)
- Blasius Vigenerius: Tractatus de igne et sale, S. 1
- Johannes Collesson (Jean Collesson): Idea perfecta philosophiae hermeticae, S. 140
- Anonymus: Philosophus, Fidelissima et jucunda instructio patris ad filium ex manuscripto Gallico desumpta, S. 163
- Christophorus Parisiensis (Christophorus von Paris): Elucidarius artis transmutatoriae metallorum summa major, S. 195
- Johannes Grasseus alias Chortalasseus: Arca arcani artificiosissimi de summis naturae mysteriis. Constructa ex rustico majore et minore, et physica naturalis rotunda visionem cabalisticum chemicam descripta, quibus accessit appendix anonymi cuiusdam philosophi de via ad aurum potabile perveniendi, S. 294
- Responsiones duae F. R. C. ad quosdam suos clientes, S. 393
- Orthelius: Commentator in Novum lumen chymicum Michaelis Sendivogii Poloni, XII. figuris in Germania repertis illustratum (1624), S. 397
- Mysterium occultae naturae. Anonymi discipuli Johannis Grassei Chortalassei dicti nostro seculo insignis philosophi, S. 523
- Anonymus Discipulus Guidonis Magni de Monte Philosophi Graeci, Tractatulus, seu descriptio philosophici Adrop. Quaenam sit ejus species, et quomodo debeat elaborari et praeparari, S. 543
- De ovo philosophorum, S. 565
- Johannes Isaac Hollandus, Tractatus de urina quomodo per spiritum ejus omnes tinctura sint extrahenda, S. 566
- Johannes Chartier (Jean Chartier), Scientia plumbi sacri sapientum seu cognitio rararum potestatum et virtutum antimonii, S. 569
- Joachim Polemann, Novum lumen medicum. De mysterio sulphuris philosophorum, S. 600
- Solinus Saltzthal Regiemontanus: De potentissima philosophorum medicina universali, lapis philosophorum trismegistus dicta (1654), S. 675
- Solinus Saltzthal Discursus de philosophico fonte salino, S. 704
- Hermes Trismegistos, Tabula smaragdina seu verba secretorum Hermetis, S. 715
- Henri de Rochas, Tractatus de observationibus novis et vera cognitione aquarum mineralium et de illarum qualitatibus et virtutibus antehac incognitis. Item de spiritu universali (1634), S. 716
- Index locupletissimus in VI. volumen Theatri chymici
Literatur Bearbeiten
- John Ferguson: Bibliotheca Chemica. Glasgow 1906, Band 2, S. 436 ff. (mit Inhaltsangabe).
- Carlos Gilly: On the genesis of L. Zetzner’s Theatrum Chemicum in Strasbourg. In: C. Gilly, C. van Heertum: Magia, alchimia, scienza dal '400 al '700. L’influsso di Ermete Trismegisto. Centro Di, Florenz 2003.
Weblinks Bearbeiten
- Theatrum Chemicum electronicum
- Digitalisate bei archive.org: Band 1, 1659, Band 5, 1622
- Digitalisate bei e-rara.ch: Bände 1 bis 3, 1602, Bände 1 bis 4 und 6, 1659-1661, Band 5, 1622
- Inhalt, Alchemy Web
Einzelnachweise Bearbeiten
- Nach Ferguson, Bibliotheca Chemica, 1906, Band 2, S. 439f.
- Alchemistische Bibliothek von Newton, Isaac Newton Project.
- Seitenangaben nach Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 436f, der die Ausgabe 1659 benutzt.
- Johannes Chrysippus Fanianus, Jurist in Basel, 16. Jahrhundert, Autor von Liber de Metamorphosi Metallica, Basel 1560, De arte metallicae metamorphoseos, Basel 1576. Er veröffentlicht in De Jure Artis Alchemiae über juristische Aspekte der Alchemie.
- Auch Claveus, Claves, Duco, Dulco, geboren um 1530, sein Apologia Crysopoeiae et Argyropoeiae adversus Thomam Erastum erschien 1598, CERL
- Thomas Erastus, 1524–1583, Humanist und Arzt. Studierte in Basel und Bologna, war 1555 bis 1558 Leibarzt des Grafen von Henneberg, ab 1558 Medizinprofessor in Heidelberg und Kirchenrat und ab 1580 Professor in Basel, CERL.
- John Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 1, S. 6, hielt es möglicherweise für ein Pseudonym von Penot, da es zuerst von Penot 1595 in Frankfurt mit Schriften von Ripley und Hollandus veröffentlicht wurde. William Dunn Macray, Artikel Giles Dewes, Dictionary of National Biography, Wikisource, identifiziert ihn mit dem Französischlehrer, Bibliothekar und Höfling am englischen Hof Gilles Dewes (gestorben 1535), der auch eine französische Grammatik hinterließ.
- Laurentius Ventura, ein italienischer Arzt in Venedig. Er gab 1571 in Basel unter dem Titel De ratione conficiendi lapidis philosophici ein Sammelwerk neu heraus, dass schon 1560 unter dem Namen Garlandius erschienen war und unter anderem den Kommentar zur Tabula Smaragdina von Hortulanus enthielt (siehe dort). John Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 1, 1906, S. 420.
- Efferarius, auch Ferrarius (Monachus bedeutet einfach lateinisch Mönch), nach Ferguson, Bibl. Chemica, Band 1, S. 268, wahrscheinlich aus dem 13. Jahrhundert und ein Mönch oder Abt aus Ferrara, andere (Hermann Kopp) ordnen ihn Anfang des 14. Jahrhunderts ein. Die frühe Datierung basiert darauf, dass er Ramon Llull und Arnaldus von Villanova nicht zitiert.
- Odomar, auch Ademar, Adomar, Odomarus. Alchemist im 14. Jahrhundert. Nach Schmieder (Geschichte der Alchemie 1832, 186) wirkte er 1330 bis 1350 und war Mönch in einem Kloster in Paris. Seine hier abgedruckte Practica Artis ist die einzige Schrift von ihm, sie ist auch schon in der Sammlung Vera Alchymiae von Guglielmo Gratorolo 1561 abgedruckt. Er befürwortet geschmolzenes Kochsalz als Mittel zur Zubereitung des Steins der Weisen.
- Caravantes, spanischer Alchemist, über den nichts bekannt ist. Ferguson, Bibl. Chemica, Band 1, 1906, S. 141. Schon wie andere Traktate in diesem Band in der Verae Alchemiae (1561) von Gratorolo abgedruckt.
- In Ferguson, Bibl. Chem., nicht verzeichnet.
- Bei Ferguson, Bibl.. Chem., nicht aufgeführt
- Mit dem Autor ist Barnaud gemeint.
- Hieronymus de Zanetinis oder Zanettinus, nach Zedlers Lexikon Arzt und Alchemist in Bologna im 16. Jahrhundert. Es gibt auch einen Juristen dieses Namens, der 1547 in Bologna seinen Abschluss in beiderlei Rechten machte und von 1473 bis 1478 Professor in Pisa war. Er starb 1493.
- Deutscher Jurist, geboren 1608. Gerhard Köbler, Wer ist wer im deutschen Recht.
- Wenzeslaw Lavin, Lavinus oder Lavinius, mährischer Adliger, studierte u. a. in Paris, nach Karl Christoph Schmieder, Geschichte der Alchemie, Halle 1832, S. 270, bot er ein Pulver zur Metallveredlung an, veröffentlichte seinen Traktat Caelum Terrestre (Himmel auf Erden) 1612 in Marburg.
- Fehlt bei Ferguson, Bibl. Chemica
- Zuerst als Farrago Philosophorum 1611 in Amberg veröffentlicht. John Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 1, S. 125. Wahrscheinlich ein Arzt (es gibt ein Buch von einem Andreas Brentius, Amberg 1606, über Vorsichtsmassnahmen bei der Pest). Es gibt verschiedene Autoren die mit dem Namen in Verbindung gebracht werden können, die aber nicht in Frage kommen, darunter der Humanist Andreas Althamer und Andrea Brenta (um 1454 bis 1484), Professor in Padua, Übersetzer des Hippokrates, Briefpartner von Erasmus von Rotterdam.
- Janus Lacinius (Giovanni Lacini), aus Kalabrien (nach Schmieder ein Mönch), veröffentlichte 1546 in Venedig und 1554 in Nürnberg (bei Gabriel Hayn) eine Sammlung alchemistischer Schriften, auch der Preciosa magarita von Petrus Bonus.
- Nach Ferguson, Bibl. Chemica, von Gaston Dulco
- Georg Beatus (1580 – nach 1632), Korrektor, Übersetzer, Buchdrucker und Verleger in Frankfurt, NDB
- Dominicus Gnosius Belga, das ist Israel Harvet; siehe unten.
- Harvet oder Harvetus. Französischer Paracelsist aus Orleans, der an der Wende vom 16. zum 17. Jahrhundert lebte. Er schrieb Streitschriften gegen die Angriffe der Pariser Fakultät gegen die Paracelsisten. Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 1, S. 366.
- David Lagneus, auch L´Agneau, Laigneau, war ein französischer Arzt aus Aix en Provence, der ab 1610 in Paris praktizierte, 1626 Inspektor der Lepra-Hospitale war und sich zuletzt mit Alchemie befasste. Seine Harmonie Mystique erschien 1636 und er übersetzte die Zwölf Schlüssel von Basilius Valentinus ins Französische. Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 4.
- Nicht bei Ferguson verzeichnet.
- Guilllelmus Tecenensis. Autor von La fleur du lys entre les espines 1594. Nach Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 430, ein französischer Dominikaner, der auch den Beinamen aus Marseille (A Massilia) oder aus der Provence hatte und Ende des 16. und Anfang des 17. Jahrhunderts wirkte.
- John Dombelay, englischer Alchemist, schrieb 1386 mit seiner Practica einen Kommentar auf Hortulanus. Auch unter John Bumbeles, Dumbelius, Dumbelen, Dumbeler.
- Bei Ferguson Ortholanus (also Hortulanus) als Autor.
- Petrus de Silento, auch de Zalento, Silentinus. Nach Ferguson, Bibl. Chem., Band 2, S. 185, nach den von ihm zitierten Quellen möglicherweise aus dem 13. Jahrhundert, falls der von ihm erwähnte Albert Albertus Magnus meint. Er schöpft insbesondere aus der Tabula Smaragdina und arabischen Quellen wie Geber und Morienus.
- Eine Namensform von Mercurius, Mahararis, Miheris, alles Varianten von Hermes, Steinschneider, Die europäischen Übersetzungen aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts, Teil 2, Sitzungsberichte Wiener Akad., 1906, S. 25.
- Der Liber quartorum ist eine lateinische Übersetzung des 14. Jh. des arabischen Buchs der Viertel (Kitab rawabi Iflatum), das im Arabischen Plato untergeschoben wurde, und ein Kommentar dazu. Bernard Joly, Artikel Plato, in: Claus Priesner, Karin Figala: Alchemie. Lexikon einer hermetischen Wissenschaft, Beck 1998, S. 279. Es gibt noch weitere alchemistische Texte (teilweise aus dem Corpus von Geber), die Plato untergeschoben wurden.
- Fehlt bei Ferguson, Bibl. Chemica.
- Willem Mennens (1525–1604), Gelehrter in Antwerpen. Herausgeber der Gedichte von Adrianus Scorelius. Sein De Aureo Vellere erschien in Antwerpen 1604. Das Werk ist eine allegorische Erzählung über Gideon und Jason, mit alchemistischen Elementen. Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 87
- Es gibt Ausgaben in Lyon 1566, Digitalisat, mit Schriften von Rosarius und Alphidius, und ein Nachdruck von Joachim Tancke in Leipzig 1609. Ole Borch hielt ihn für fiktiv (Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, 283).
- Sie stammt von Artephius, Alfons X. veranlasste nur die Übersetzung aus dem Arabischen. Ferguson, Bibl. Chem., Band 1, S. 51.
- Das Traktat ist der Königin Elizabeth I. gewidmet und London 1565 datiert. Es erschien auch 1595 in Köln mit hermetischen Schriften von Thomas von Aquin und Pseudo-Lull und im Lumen Chymicum Novum von Sendivogius 1624. Ferguson Bibl. Chem., Band 1, S. 30.
- Christoph oder Christian Horn, wahrscheinlich ein Arzt. De auro Medico erschien in Frankfurt 1615. Von ihm stammt auch Hortulus medicus Hippocraticus, spagyricus, Helmontianus, Kassel 1610 (oder 1601) und De infllamminatione hepatis, Aldorf 1630 (über Leberentzündung), Ferguson, Bibl. Chem., Band 1, S. 416.
- Johann Jacob Heilmann Nach CERL ein evangelischer Geistlicher aus Zweibrücken. Er war 1618 Feldprediger in Böhmen im Heer von Mansfeld. Er ist auch 1652 nachgewiesen durch einen Brief aus Paris an Johann Ernst Gerhard der Ältere und möglicherweise Übersetzer von Güldenes Kleinod zur himmlischen Hochzeit (1662).
- Über ihn ist wenig bekannt. Die erste Auflage in Französisch erschien in Paris 1630, die dritte Auflage 1719. Ferguson, Bibl. Chem., Band 1, S. 171.
- Eine Cabala Chemica des Paracelsisten Franz Kieser erschien 1606. Peter Forshaw Cabala chymica or chemia cabalistica, Ambix, Band 16, 2013, 362, scheint davon auszugehen, das die Autoren nicht identisch sind.
- Orthelius oder Ortel wurde von Jost Weyer mit Andreas Ortel aus Rudolstadt identifiziert, ab den 1570er Jahren Medikus und Laborant am Hof von Graf Wolfgang II. von Hohenlohe in Weikersheim, 1624/25 und 1630/31 Student in Jena, 1630 bis 1637 Chemiater beim sächsischen Kurfürsten Johann Georg I. in Dresden. Nach Telle, Alchemie und Poesie, Band 1, De Gruyter 2013, S. 767 (Fußnote) gibt es aber noch andere Alternativen. Es gab einen sächsischen Pfarrer dieses Namens der 1635 und 1640 publizierte und einen sächsischen Spagyricus electoralis namens A. Ortel, von dem ein Gedicht von 1641 erhalten ist.
- Kommentar von Orthelius zum Novum Lumen Chymicum von Sendivogius mit 12 Traktaten, erschienen 1624. Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 2, S. 366.
- Mit Maria der Prophetin, Schwester von Moses, ist Maria die Jüdin gemeint.
- Siehe Cornelius Alvetanus Arnsrodius in Band 5.
- Lateinische Übersetzung von Urtheil oder Vergleichung des Gottes und Richters Mercurii im uralten Ritterkrieg in der Ausgabe von 1624.
- Französischer Arzt des 17. Jahrhunderts, sein Science de Plomb sacré des Sages erschien 1651 in Paris.
- Ein Iatrochemiker aus dem Kreis von Samuel Hartlib, der in London lebte. Novum Lumen Medicum ist zuerst in Frankfurt 1647 erschienen und z. B. Amsterdam 1659, auch in deutscher Ausgabe und ins Englische übersetzt (London 1662). Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 210.
- Saltzthal oder Saltztal, Solinus, sein Buch über eine Universalmedizin aus dem Stein der Weisen erschien auch separat in Straßburg 1659.
- Sieur d´Aiglun. Provenzalischer Bergbauingenieur im Dienst des Herzogs von Savoyen, später Arzt am Hof von Ludwig XIII. in Paris, wo er starb. Familles anciennes de Provence. Sein Nachkomme Albert de Rochas schrieb seine Biographie (Notice biographique sur Henry de Rochas, Grenoble 1907).