www.wikidata.de-de.nina.az
Unter dem Autorennamen Gabriel von Lebenstein erschien Ende des 14 Jahrhunderts ein Kurztraktat uber gebrannte Wasser In der altesten bekannten Handschrift Wolfenbuttel Herzog August Bibliothek Cod 54 Aug 4 Bl 19r 24r 1 Viertel des 15 Jahrhunderts wurde der Autor Maister Gabriel von Lebenstain von Pariss ein maister in der ercznei und ein lerer der heiligen geschrifft genannt Dem Namen Gabriel von Lebenstein oder Lebenstain lasst sich jedoch keine historische Person zuordnen Aufgrund der Herkunft der bekannten Manuskripte wird als Entstehungsort des Traktats der bairische Raum vermutet 1 Abbildung des Schlangen Knoterichs und des Maiglockchens im Krauterbuch des Vitus Auslasser 1479Das Paradiesgartlein mit Maiglockchen am unteren Bildrand Um 1410 20 Inhaltsverzeichnis 1 Die wichtigsten Textzeugen 2 Editionen des Traktats Von den gebrannten Wassern 3 Inhalt 4 Literatur 5 Anmerkungen 6 WeblinksDie wichtigsten Textzeugen BearbeitenKurzel 2 Bezeichnung des Kodex Sprache ZeitW Wolfenbuttel Herzog August Bibliothek Cod 54 Aug 4 Bl 19r 24r oberdeutsch 1 Viertel 15 Jh A Wolfenbuttel Herzog August Bibliothek Cod 47 19 Aug 4 Bl 17r 25v bairisch osterr 2 Halfte 15 Jh Bl Wolfenbuttel Herzog August Bibliothek Cod 189 Blankenburg Bl 201r 210r bairisch osterr um 1500G Gotha Forschungsbibliothek Cod Chart B 1238 Blatt 32v 41r Verlust eines Blattes Der Text ist sonst vollstandig 3 bairisch ca 1485L London Wellcome Institute of the history of Medicine MS 283 S 5 39 bairisch Ende 15 Jh B Brunn Stadtarchiv Cod St Jacob 110 Blatt 173r 182r bairisch um 1500M Munchen Bayerische Staatsbibliothek Clm 5905 Bl 52r 56r Verwandt mit der Handschrift G 4 bairisch 2 Halfte 15 Jh Editionen des Traktats Von den gebrannten Wassern BearbeitenEine erste Quellenedition mit dem Wolfenbutteler Codex W als Leithandschrift prasentierte Gerhard Eis 1942 1965 wurde von Gerhard Eis und Hans J Vermeer eine weitere Quellenedition unter Einbezug weiterer Handschriftenfunde veroffentlicht Dem bereits erwahnten Wolfenbutteler Manuskript wurde eine neu gefundene stark erweiterte Londoner Handschrift L vom Ende des 15 Jh gegenubergestellt Von Lebensteins Traktat ist das dem Verfasser Michael Puff zugeschriebene Buchlein von den ausgebrannten Wassern zu unterscheiden Inhalt BearbeitenIn 33 Kapiteln werden aus Pflanzen gebrannte Wasser mit ihren Heilanwendungen beschrieben Die Destillationsmethoden werden nicht erklart Im 2 Kapitel wird erstmals das herzstarkende 5 Maiglockchen erwahnt 6 Die u a von Eis 1964 und von Schmitt 1980 aufgestellte Behauptung es habe sich bei den Destillationsprodukten um alkoholische Auszuge gehandelt trifft nur auf wenige gebrannte Wasser zu die aus in Wein eingelegten Ausgangsstoffen destilliert wurden 7 8 9 Die Quellen des Lebensteinschen Traktats wurden bisher nicht bestimmt In der folgenden Liste werden die Pflanzen des Lebensteinschen Traktats aus heutiger Sicht nach aktueller Nomenklatur gedeutet Die Transkription des Textes orientiert sich am Digitalisat der Munchner Handschrift Clm 5905 im Vergleich mit der 1965er Edition von Gerhard Eis und Hans J Vermeer Die Abkurzungen wurden aufgelost Die Satzgliederung wurde leicht an heutige Gewohnheiten angepasst Liste der Pflanzen in der Wolfenbutteler Handschrift Kapitel Text nach der Handschrift M im Vergleich mit der Edition Eis Vermeer 1965 Aktuelle Nomenklatur00 Vorwort Hie hebt sich an von den wassern die man prent aus den creuttern vnd aus den pluemen Hat pracht Maister Gabriel von Lebenstein von Pariss ein maister in der ercznei vnd ein lerer der heiligen geschrifft 10 01 11 Flos campi 12 Ess ſtet geſchriben yn dem puech der minnten sel Es hat auch vnss libew fraw geſprochen durch iren junckfrawlichen mund Jch pin ain pluem vnd pin gehaiſſen flos campi Dar vmb hat die pluem dy tugent wer ſy auſprent das kain ander waſſer dy tugent nicht hat Welcher menſch das waſſer all morgen nyechtern trinckt der iſt des tags sicher das yn kain vngemach nicht beruet Auch hat es dy tugent welichs tags man es trinkt So ist er den gantzen tag frolich 13 Es iſt auch gut fur den hohen ſichtumb Es iſt auch gut fur den paralis Er ist auch gut fur allen den ſichtumb den got den menſchen angelegen mag wann vnss fraw das pluemlein fur ander pluemen geſegnet hat vnd vnss lieber herr yn ſeiner kindhait off yn ſeinen henden getragen hat Das pluemlein hat dy tudent wann dy ſunn des morgens auf get ſo tuet es ſich auf vnd wann dy ſunn vntter get so tuet es ſich wider zu Ess iſt auch guet zu der prust vnd zu dem herczen vnd macht gut pluet Es macht auch den menſchen luſtig zu eſſen Nur unsicher zu bestimmen Mogliche Deutungen sind Polygonum bistorta 14 oder Tragopogon porrifolius 15 Siehe dazu Rose von Scharon 02 16 Lilium conuallium Es hat vnss fraw geſprochen in dem puech Cantica canticorum 17 Jch pin ain pluem des tales vnd des gruenes wldes 18 Das pluemlein hat dy tugent wann man es auſprent das ſelb waſſer iſt ob allen waſſern nach dem waſſer das ich vor genant flos campi 19 Das waſſer hat dy tugent wer es des morgens trinckt nuchtern den iſt es behuetten vor dem hochen ſiechtumb den ſelbigen tag Es iſt auch gut den ſelbigen frawen dy lang zu den kinden geen Es iſt auch gut wann ſi das trinket ſo geneſt sy zu hand 20 Welchen menſchen der paralipſin hat geſlagen ſo wirt er geſundt 21 Welicher mensch ſprach verloren hat von kranckhait oder von vallens wegn der trink das waſſer ſo wirt jm sein sprach zu handt wider Wer waſſerſuchtig iſt der drinck das waſſer des morgens nuchtern ſo velt er von ſtunden zu Wem auch wee ſey in den lentten der trinck das waſſer So wirt er geſundt Welcher frawen ir kranckhait hart get dy trinck das waſſer ſo kumbt ſi ſanft von jr Wer auſſeczig ſey der trinck das waſſer ſo ſiecht man jm ſein nicht an Wem dy augen rot ſind der drwauff das waſſer dar ein so verget jm dy rot Welichem man an ſeinem gemechte wee sey oder geſwollen ſey oder faulent wolt der necz ain tuech darein vnd slag es dar vmb so wirt er geſuntt Wer den reybgrint 22 hat auf dem haupt der nem das waſſer vnd wenig honig darzu vnd ſtreich es auf das haubt ſo vergeet yn der grint 23 Welche fraw nicht gern grab wirt die ſtreich das waſſer auf das haupt ſo wirt ſi nicht grab 24 Welchen die naſen ſtinckt 25 der necz ain tuech dar jn vnd tue es in die naſen ſo zeucht es allen vnflat herauss Welcher frawen der atem ſtinckt 26 die trinck das waſſer Wem die leber fault der trinck das waſſer ſo wirt er geſunt 27 Es ſterckt auch das hercz vnd macht den menſchen frolich an allen seinen gelidern Wem die lungel wechſt der trinck das waſſer ſo gewint er ein gute atem 28 Wer haiſer ist der trinck das waſſer ſo gewint er ein gute ſtim Wem der hals geſwollen ist der drinck das waſſer ſo wirt er geſundt Vnd iſt auch gut fur die harm wintten 29 30 Convallaria majalis03 31 Prawnnell Jtem das waſſer hat dy tugent wem die ſprach verligt vnd nicht gereden mag Oder wen das paralis geſlagen hat 32 der trinck das waſſer ſo gewint er ſein wider 33 Welichs mensch den ritten hat den andern den dritten den viertten tag 34 das haiſſet der viertaglich ritten den kain arczt nicht gewenden mag dann das waſſer 35 Welchew fraw geprochen wirt nach der gepurg das ſy den harm nicht gehaben mag 36 die nem das waſſer vnd roſen waſſer liligen waſſer yſop waſſer 37 vnd miſch die waſſer vnder einander vnd gibs der frawen zu trincken ſo wurt ſy geſundt Wer die harm winden hat der trinck das waſſer So wirt er geſundt Wem der mundt ſmeckt 38 es ſey von der leber ader von dem zantfleyſch der trinck das waſſer ſo wirt er geſundt Wem der pauch geſwollen iſt der trinck das waſſer ſo velt jm der pauch zu vnd wirt geſundt Wem an dem geſlos wee hinden sey der nem ain tuechlein vnd necz in dem waſſer vnd leg es vber das geſlos ſo wirt es geſundt Welcher frawn jnbendig ir muter ſwirt ader voller aytter wer 39 Die trinck das waſſer ſo wirt ſy geſundt Vnd iſt bebart vnd iſt auch gut fur das aytter wer ſey drey morgen ain guten trunck tuet nuechterling Prunella vulgaris04 40 Roſen waſſer Jtem das waſſer hat dy tugent wen das wild feur verprennt der nem das waſſer vnd waſch ſich damit Ye offter er ſich damit weſcht ye pelder es ym vergeet Welchew fraw ir recht zu vil hat die trinck das waſſer ſo verstet es ir zu handt Welcher mensch die ruor hat der trinck das waſſer nyechtern ſo wirt er gesundt Wen statig durst der trinck roſen waſſer ſo verget ym der durſt Wer dy gelſucht 41 hat der nem roſen waſſer vnd ſchab darein helfenpain vnd trinck es ſo wirt er geſundt Wem das haupbt wee tut der nem ain leinen tuch vnd necz es dar ein vnd pincz vmb das haubt Chain pesser ercznei waiss ich nit zu dem haubt dann Roſen oll der es an das haubt ſtreicht 42 Wer fleckig iſt vnder den augen alls er auſſetzig ſey der nem Roſen oll vnd Roſen waſſer vnd thue es untter einander vnd ſalb ſich damit ſo verget ym dy fleck Wer ain plaichew farb hat vnder den augen der nem roſen oll geus es auf die wang ſo gewindt er ain rechtew var wider 43 Rosa spec 05 44 Weys liligen waſſer Jtem das weyſs liligen waſſer hat dy tugent wer es yn dy augen ſprengt so vertreibt es allew rot jn den augen Welcher frawn dy muter yn ir ſwirt das ir aitter zu der ſcham auſgeht dy nem liligen waſſer vnd roſen waſſer vnd miſch es durch einander vnd trinck es des ſmorgens nuchtern ſo vertreibt es alle vnrainikait von ir yn wondig zu der muter Wem das har auſ get von auſſetzikait oder von kranchait wegen der nem liligen waſſer vnd peren ſmer 45 vnd miſch durcheinander vnd ſtreich es an dy ſtat da das har auſgangen iſt ſo beleibt es als vor Welchew fraw gar vnkeuſch iſt dy trinck das waſſer ſo verget ir dy vnkeuſch 46 Wechew fraw ir kranckait zu vil hat das doch vnzimlich iſt die nem liligen waſſer vnd roſen waſſer vnd necz ain leinen tuech dar jn vnd ſchieb es an die haimlich ſtat ſo gewint ſy kranckait zu rechter maſs Welcher frawen wee vmb den napell iſt die trinck liligen waſſer ſo wirt ir paſs 47 Das liligen oll iſt gut fur allen wetagen der yn dem hawbt iſt 48 Lilium candidum06 49 Jſopp waſſer Jtem jſop waſſer iſt ob allen waſſern zu dem herczen zu der pruſt fur die tanpf fur das keichen fur das fieber fur die gelſucht fur den hohen ſiechtumb fur die ſwinſucht 50 Wer das waſſer all morgen niechtern trinckt der iſt der oben geſchriben prechen aller vbertragen 51 Hyssopus officinalis07 52 Vnſer frawn diſtel waſſer Jtem das waſſer iſt gut wecherlay prechen der menſch yn jm hat der trinck das waſſer ſo wirt er geſunt Wer nicht geſwitzen mag der trinck das waſſer ſo wirt er ſwiczen Welichew fraw jr recht nicht hat die trinck das waſſer ſo gewint ſy jre recht Welche fraw jr kranckait zu vil hat die nem liligen waſſer vnd vnss frawn distel waſſer vnd misch es durcheinander vnd gib irs zu trinken Welcher mensch yn amecht velt der trink das waſſer ſo wirt ſein ding gut vnd verget jm Silybum marianum08 53 Saluay waſſer Jtem Saluay waſſer iſt gut wem die leber an haft zu faulen 54 der trinck das waſſer all morgen nyechtern ſo wachſt ſi jm wider Wer den grimmen jn dem pauch hat der trinck ſaluan waſſer ſo verget er ym Es iſt auch gut fur das fliegund vergicht 55 das an ainer stat nit beleibt es lauft von ainem glid zu dem andern 56 Salvia officinalis09 57 Gamillen waſſer Jtem gamillen waſſer iſt gut wer das wietunt vergicht hat yn dem haubt der trink das waſſer Wer nicht geharmen mag der nem gamillen waſſer vnd miſch vntter wein vnd trinck es da fur Wem der harm ſtain voder ligt 58 das er nicht geharmen mag der nem gamillen waſſer vnd erper waſſer vnd trinck es ſo treibt es den harm ſtain her fur Wer fleckig vntter den augen iſt der nem gamillen waſſer vnd honig vnd miſch es durcheinander vnd ſalb die fleck da mit ſo gont ſy ab Wem dy fleck geſwollen ſeind der trinck gamillen waſſer ſo vergot es ym Chamomilla recutita10 59 Prynchres waſſer 60 Jtem prynchres waſſer iſt gut fur dy rauden der sich offt da mit ſalbt 61 Wer wundt ſey der trinck das waſſer ſo hayld ym dy wunden von grundt Wann ain pfeil ſteckt yn ainem menschen den man mit ercznei noch nicht mit ainer zanngen gewinnen mag 62 der trinck das waſſer ſo get der pfeil her auss Mag man das waſſer nicht gehaben ſo nem den ſaft von dem kraut vnd ſtreich yms vmb die wunden ſo get er her auss 63 Das webart 64 ain wilder hirſch wann der geſchoſſen wirt ſo ſagt ym ſein nature das er das kraut ſmeckt vnd ſuecht das vnd tut das mit der zungen jn die wunden ſo veld der pfeil herauss Nasturtium officinale11 65 Wolgemut waſſer Jtem wolgemut waſſer hat dy tugent wem das hawbt we tut oder das vergicht in dem haubt hat der nem das waſsser vnd kamillen waſſer werm das bey ainem feur vnd necz ain tuech dar jn vnd pincz vmb das haubt ſo verget jm das vergicht Johannes ain mayster 66 ſpricht wer den hochen ſiechtumb hat dem ſol man das waſſer zu trincken geben oder ein gieſſen ſo er geuallen iſt ſo kumbt jn der ſiechtumb nymmer an Origanum vulgare12 67 Rautten waſſer Jtem das rautten waſſer iſt gut zu der pruſt Es iſt auch gut fur den grimen yn dem pauch Vnd iſt auch gut wenn ain fraw ain tocz kind jn ir hat das kumbt von ir Es iſt auch gut fur die hueſten Es bringt auch den frawen ir kranckait Wer inwendig geſwollen ſey der trinck das waſſer Wer waſſerſuchtig ſey der nem rautten waſſer vnd erper waſſer vnd misch es durcheinander vnd trinck es ſo wirt er geſundt Wen das wild feur weslecht 68 der nem rautten waſſer vnd trinck das ſo wirt er geſundt vnd misch erper waſſer dar vntter vnd beſtreich die ſtat da mit ſo erliſcht es So dich ain vergicht weruert hab ſo beſtreich dy ſtat da mit ſo wirſtu geſundt Ruta graveolens13 69 Venichel waſſer Jtem wer nicht geſwiczen mag der trinck venichel waſſer ſo wirt er von ſtund an ſwiczen Wer trucke augen 70 hat der nem venichel waſſer vnd honig ſaim 71 vnd ain klar von ainen ay vnd ſtreich das in die augen 72 Wer das vergicht 73 hab der trinck das waſſer Wer waſſerſuchtig wold werden der trinck das waſſer ſo wirt er geſuntt Wer nicht gedachtig iſt der trinck das waſſer all morgen ſo wirt er gedachtig Foeniculum vulgare14 74 Patonig waſſer Jtem das waſſer von der patonig jſt gut wem die lungel wechſt Wem vmb das hercz we ſey der trinck das waſſer Wem die augen waſſrig ſein der necz ein tuechlein dar jnn vnd leg es vber dy augen Wer nicht geſmecken mag der thue es in die naſen 75 Stachys officinalis15 76 Lawch waſſer Item wer pluet runſt sey der trinck lawch waſſer ſo verſtet ym das pluot Wer dy ſtrauchen hab der der trinck lauch waſſer Wer dy gel rur hat der trinck das waſſer Wem es in den oren klingt der tue ain tropfen oder zwey in das orn Allium spec 16 77 Ampfer waſſer Item Ampfer waſſer iſt gut wem die augen geſwollen ſind der necz ain tuech dar ein vnd tue es vber dy augen ſo verget ym dy geſwulſt Es iſt auch gut fur das keichen Vnd wem das zantdfleiſch ſmeckt der nem ampfer waſſer vnd ſalcz vnd waſch ſich da mit ſo verget es ym Vnd fur den heschen trinck Ampfer waſſer alſo warms Wer den grimmen in dem magen hab der trinck das waſſer 78 Es macht auch das geſicht clar Rumex rugosus17 79 Mintzen waſſer Jtem das waſſer hat dy tugent wer es des ſmorgens nuechtern trinckt wass ain mensch vnuerdaucz eſſen in dem magen hat das vertreibt es alles Wem dy oren ayttern der tue das waſſer dar ein Welchew junkfraw gross prust wil klain haben dy nem minczen waſſer vnd regen waſſer vnd werm es wol vnd necz ain leinen tuch dar yn vnd leg es vber dy prust ye offter ſi das tut ye klainer sy werdent vnd ye hertter Mentha arvensis18 80 Kolkrawt wasser G 81 Jtem das waſſer hat dy tugent wer es des ſmorgens nuechtern trinckt ſo macht er ſtuel das er gescheyſſen mag es macht auch andrew chost gedeig Brassica spec 19 82 Hanif waſſer Jtem das waſſer hat dy tugent von dem haniff Wer es trinck dem vertreibt es allen gift von dem herczen vnd von dem leib Cannabis sativa20 83 Petersill waſſer Jtem petersill waſſer ist gut wer es offt trinckt so vertreibt es dy harm Wortrest in W nicht lesbar 84 Es iſt auch gut fur den harmſtain Es iſt auch gut fur den auſſacz Petroselinum crispum21 85 Nachtſchaden waſſer Jtem nachtſchaden waſſer iſt gut wer es des ſmorgens nuechtern trinckt ſo ſterckt es allew glider an dem menſchen vnd macht die menſchen von herczen frolich Vnd wem die ſprach verligt von ſiechtum oder wie es iſt der drinck das waſſer ſo wirt er wider redent Vnd wer geſwollen ſey der necz ain tuech yn das waſſer vnd legs vber die geſwult ſo velt es zu Wer nicht geſlaffen mug der necz ain tuech yn dem waſſer vnd pincz vber das haupt ſo er ſlaffen well gon ſo ſlafft er gar ſanfft Wem ain ſtich yn der ſeytten iſt der nem das waſſer vnd necz ain tuech dar yn vnd legs vber dy ſeytten ſo wirt er geſundt Solanum nigrum22 86 Scholkraut waſſer Jtem Scholkraut waſſer iſt gut zu den augen Wer ain wenig honig darzu nympt vnd macht dar auss ain pflaſter vnd legs vber dy augen ſo zeucht es allen ſmerczen herauss all rot 87 vnd pricht all platern yn den augen Wen dy prag 88 ſtechent yn den augen der nem das waſſer vnd ſtreich es oben an die prag Wen ain winniger hundt peiſt 89 der ſalb es mit dem waſſer Wem die oren geſwollen ſeind das er nicht gehort der trauff das waſſer yn dy oren ſo entſwellent ſi ym Wer pluet runst sey der trinck das waſſer ſo verſtet es ym 90 Wem das haupt wee tue der necz ain tuech dar yn vnd pincz vmb das haupt ſo wirt er geſundt Chelidonium majus23 91 Peyfues waſſer Jtem peyfues waſſer das iſt ein mueter aller krautter Peyfues waſſer iſt den frawen gut zu irem prechen Daſſelb waſſer hat dy tugent wem das haubt we tut der trincks so er wermſt mag ſo vertreibt es allen ſwindt 92 yn dem haupt Wer es nuechtern trinckt dem vertreibt es das fyeber Welchew fraw nicht gepern mag dy nem das waſſer vnd weyſ liligen waſſer vnd trinck es als pald geperd sy rincklich 93 Welchew fraw ain geprechen hat nach der gepurd dy trinck das waſſer ſo kumpt alles das von ir das dann bey ir beliben ist Welchew fraw ire recht zu vil hat die nem das waſſer vnd yſop waſſer vnd miſch es durcheinander vnd trinck es ſo verſtendt ir ire recht Welchew fraw ire recht nit gehaben mag dye nem peyfues waſſer vnd gamillen waſſer vnd necz ain tuech dar jn vnd schieb es an die haimlich ſtat ſo gewinnt ſy ire recht wider Artemisia vulgaris24 94 Wermut waſſer Jtem wermut waſſer iſt gut wer es nympt in dem maygen vnd miſcht ain gaiſmi l ch dar vnder vnd trinckt es Der menſch was er vnrainikait in dem magen hat das treibt es von ſtund an herauss Wer nicht geharmen mag der trinck das waſſer 95 Wer tebig iſt 96 der trinck das waſſer Wer ain geſwern an der leber hat der nem wermut waſſer vnd ſaluan waſſer vnd miſch es zu ſam vnd trincks ſo pricht der geſweren Jtem wer tunckle augen hat der nem wermut waſſer vnd honig vnd zertreib 97 es durcheinander vnd thue es in die augen ſo werden sy liecht vnd guet Der nicht wol gehoren mag der tue ain tropfen oder zwey yn dye oren Wer nicht geſchlaffen mag der nem wermut waſſer vnd necz ain tuech dar ynn vnd leg es vber den ſchlaff 98 ſo ſlafft er als pald Wer ain faule wunden hab ader wild fleisch dar ynne wechſt der giess wermut waſſer dar ein ſo wirt er geſundt Artemisia absinthium25 99 Neſſel waſſer Jtem wer die ſucht 100 hat der nem neſſel waſſer vnd ſchab helfenpain dar ein vnd trinck Wen ain winniger hundt peyst der nem das waſſer vnd miſch honig dar vntter vnd ſalb dy ſtat damit Wem in der ſeytten we ſey oder dy podagra hab der ſalb ſich da mit ſo verget es ym Wem dy naſen vast pluett der ſtreich es in die naſen ſo verſtet es ym Jtem wem getan ſey das er nicht frawen pflegen mug der nem neſſel waſſer vnd neſſel ſam vnd trincks vntter ein ander Urtica urens26 101 Hawſwurcz waſſer Jtem hawſwurcz waſſer iſt gut fur dy geſwulſt Es iſt auch gut wem der hals geſwollen iſt Es iſt auch gut fur den viertaglichen riten Sempervivum tectorum27 102 Latych waſſer 103 Jtem latych waſſer iſt gut wem in dem haupt we ſey der necz ain tuch dar jn vnd ſlach es vmb das haupt Wer den hayſſen ritten hat der trinck das waſſer Es iſt auch gut wer nicht geſlaffen mag Lactuca sativa28 104 Polan waſſer Jtem polan waſſer iſt gut wem das haupt we tut der necz ain tuch dar ein vnd pincz es vmb das haupt ſo vertreibt es allen wetagen von dem haupt Mentha pulegium29 105 Synaw waſſer Jtem synaw waſſer hat dy tugent wer ynwendig geprochen iſt der trinck ſynaw waſſer ſo haylt er jn jm Alchemilla xanthochlora30 106 Seniff waſſer Jtem seniff kraut waſſer hat dy tugent wer es des ſmorgens nyechtern trinckt was vngeſundt ain mensch zwischen hewt vnd fleysch hat das treibt es herauss Wem dy naſen verſwollen iſt der trinck das waſſer des nachcz wann er ſich legen will ſo verget es ym Vnd was ym vnrains vmb dy pruſt iſt das treibt es alles auss vnd ſuder 107 Sinapis alba31 108 Holerwurczkraut waſſer Jtem holerwurczkraut waſſer iſt gut fur dy amacht 109 wann man es trinckt Welcher frawen jre recht pey jr beleibent wann ſy ains kinds gepert dy trinck das waſſer ſo kummen ſy von ſtund an von ir Wem dy zung geſwollen ſey der trinck das waſſer Wenn ain kindlein den hochen ſichtung hat ye offter ym man das waſſer zu trincken geyt ye pelder es yn verlouſt Welchs kind der alp beruort dem geb man es zu trincken ſo verget es jm Welchew fraw die mueter ynwendig hat 110 die trinck das waſſer ſo wirt ſy geſundt Welchew fraw das waſſer offt trinckt dy trat mer sun dann tochter Aristolochia clematitis32 111 Alant waſſer Jtem alant waſſer hat die tugent wer es trinckt ſo ſterckt es das hirn vnd allew gelider Es pringt den harm vnd macht gut ſtuel Es vertreibt auch dy hueſten Was in dem menſchen zerbrochen iſt das ſterckt es alles Inula helenium33 112 Heſelkraut waſſer Jtem heſelkraut waſſer hat dy tugent welchew fraw den harm nicht gehaben mag 113 dy necz ain tuech yn dem waſſer vnd ſtoſe es an die haimlich ſtat offt ſo wirt ſy geſundt Welchs chind ſein ſinn verloren hab dem geb man das waſſer zu trincken ſo gewind es ſein ſinn wider Jtem welcher frawn der pauch gross wirt nach der gepurdt als ſy getragen hat dy trinck das waſſer ſo wirt ſy clain 114 Asarum europaeumLiteratur BearbeitenGerhard Eis Gabriel von Lebensteins Traktat Von den gebrannten Wassern In Sudhoffs Archiv 35 1942 S 141 159 Edition Gabriel von Lebensteins Schrift von den gebrannten Wassern in einer tschechischen Bearbeitung In Sudhoffs Archiv 37 1953 S 72 77 Ein Tiroler Fragment der gebrannten Wasser Gabriel von Lebensteins In Centaurus Kopenhagen 16 1972 S 309 313 Gerhard Eis Hans J Vermeer Gabriel von Lebensteins Buchlein Von den gebrannten Wassern Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft Stuttgart 1965 Veroffentlichungen der Internationalen Gesellschaft fur Geschichte der Pharmazie e V Neue Folge 27 herausgegeben von G E Dann Gundolf Keil Zum Geltungsbereich der gebrannten Wasser Gabriels von Lebenstein In Sudhoffs Archiv Band 50 1966 S 418 422 Gundolf Keil Gabriel von Lebenstein In Werner E Gerabek Bernhard D Haage Gundolf Keil Wolfgang Wegner Hrsg Enzyklopadie Medizingeschichte De Gruyter Berlin New York 2005 ISBN 3 11 015714 4 S 445 Gundolf Keil Das Wasserbuchlein Gabriels von Lebenstein und die Oberschlesischen Roger Aphorismen Beobachtungen zu Wirkungsgeschichte und Provenienz In Fachprosaforschungen Grenzuberschreitungen Band 1 2005 2007 S 105 154 R Klemmt Neue Funde zur Uberlieferung des Traktats Von den gebrannten Wassern Gabriel von Lebensteins In Medizinische Monatsschrift 17 1963 S 42 46 Gundolf Keil Das Wasserbuchlein Gabriels von Lebenstein und die Oberschlesischen Roger Aphorismen Beobachtungen zu Wirkungsgeschichte und Provenienz In Fachprosaforschungen Grenzuberschreitungen Band 1 2005 2007 S 105 154 Maria Mitscherling Medizinisch astrologischer Volkskalender Band I Faksimile Band II Einfuhrung Einfuhrung Transkription und Glossar Hrsg von Hans Joachim Poeckern Edition Leipzig Leipzig 1981 Wolfram Schmitt Zwei weitere Uberlieferungen des Buchleins Von den gebrannten Wassern Gabriel von Lebensteins In Gundolf Keil Rainer Rudolf Wolfram Schmitt Hans Josef Vermeer Hrsg Fachliteratur des Mittelalters Festschrift fur Gerhard Eis Stuttgart 1968 S 433 447 Wolfram Schmitt Gabriel von Lebenstein In Die deutsche Literatur des Mittelalters Verfasserlexikon 2 Auflage Band 2 Berlin New York 1980 Sp 1035 1037 Helmut Walther Acht Heidelberger und Munchner Handschriftenfunde zu den gebrannten Wassern Gabriels von Lebenstein In Sudhoffs Archiv Band 52 1968 S 289 309 Anmerkungen Bearbeiten Eis Vermeer 1965 S 16 28 Nach Gerhard Eis und Hans J Vermeer Gabriel von Lebensteins Buchlein Von den gebrannten Wassern Stuttgart 1965 und Wolfram Schmitt Zwei weitere Uberlieferungen des Buchleins Von den gebrannten Wassern Gabriel von Lebensteins Stuttgart 1968 Weitere Textzeugen auch Streuuberlieferung in Handschriftenzensus Gabriel von Lebenstein Von den gebrannten Wassern Digitalisat Maria Mitscherling Medizinisch astrologischer Volkskalender Band I Transkription Kommentar Band II Faksimile Leipzig 1981 Der Text beginnt mit dem Kapitel Flos campi unter Auslassung des einleitenden Satzes uber Gabriel Lebenstein Das Kapitel Kol kraut wasser ist falsch uberschrieben mit Scholkrawt Der Text dieses Kapitels entspricht jedoch dem Kapitel Kol kraut wasser der anderen bisher bekannten Lebenstein Abhandlungen uber gebrannte Wasser Mit neuer Schrift angehangt sind zwei Kapitel Wintergrun wasser und Plab chorn pluem wasser die nicht zum Lebenstein Korpus gehoren Wintergrun wasser wird wie bei Brunschwig 1500 als Wundheilmittel aber auch als Lebermittel beschrieben Der Text von Plab chorn pluem wasser ist dem Buchlein von den ausgebrannten Wassern entnommen Es ſterckt auch das hercz vnd macht den menſchen frolich an allen seinen gelidern Gernot Rath Die Convallaria majalis Ihr Weg durch die Geschichte Madaus Koln 1959 Die Weindestillation mit modernem Brenngerat ist seit dem 13 Jahrhundert durch Taddeo Alderotti belegt Astrid Muller Grzenda Pflanzenwasser und gebrannter Wein als Arzneimittel zu Beginn der Neuzeit Herstellungsverfahren Hersteller und Handel Beschaffenheit und Bedeutung fur die Materia medica Stuttgart 1996 S 147 156 In seinem Kleinen Destillierbuch verwendete Hieronymus Brunschwig zur Destillation lediglich drei Mal mit Wein hergestellte Auszuge bei den gebrannten Wassern aus Ehrenpreiskraut aus den Bluten der Ackerbohne und aus dem Hain Greiskraut Das Vorwort fehlt in der Munchner Handschrift M Hier ersatzweise aus der Handschrift Wolfenbuttel W nach Eis Vermeer 1965 S 28 M Blatt 52r Digitalisat Handschrift W Fflos campi die rotten Handschrift B Fflos campi Die rosn pluemelein Einschub in Handschrift W und in Handschrift L Es ist auch gut fur die zaichen Helmut Walther deutete Acht Heidelberger und Munchner Handschriftenfunde zu den gebrannten Wassern Gabriels von Lebenstein In Sudhoffs Archiv Band 52 1968 S 289 309 Hier S 297 300 Flos Campi als Arum maculatum und er bezog sich dabei auf eine Heidelberger Handschrift Cpg 666 Blatt 98v 1 in der Flos campi als Natterwurz gedeutet wird Der Name naterwurz wurde jedoch meist fur Polygonum bistorta verwendet Carl Jessen und Ernst Heinrich Meyer Alberti Magni ex Ordine Praedicatorum De vegetabilibus libri VII historiae naturalis pars XVIII Reimer Berlin 1867 Digitalisat Buch VI 404 S 546 Tragopogon porrifolius Lin Oculus porci est flos qui flos campi vocatur crescens in altis locis siccis iuxta vias habens radicem delectabilem propter quod comeditur et a porcis in pastum effoditur et habet stipitem parum altum in cuius supremo est flos rutilans ipse multum et exsiccatus retinet eundem colorem Folia autem habet parva et stricta et profert florem in theca valde fusca Est autem calidus et siccus temperate M Blatt 52r v Digitalisat Handschrift W Es hat auch vnser libe fraw gesprochen in dem puch der libe Handschrift W Ich pin ein plvm des tals vnd auch des grvnen waldes Handschrift W das selb wasser ist ob allen wassern Handschrift G nach dem wasser als ich vor genant hab Handschrift L das ausprennt wass von liliumn conualium das hat die tugent des wassers flos campi Handschrift W die lang arbaitten zu dem kindt Wen sie das getrinckt so gepirt sie zu hant Handschrift W Welchen menschen das paraliss hat geslagen der trinck das wasser so wirt er gesunt Handschrift W abgrint Handschrift G erbgrint In den Handschriften W und L folgt Es ist auch gut fur die harm winden Dieser Satz ist in Handschrift M am Schluss angefugt Handschrift W Welsch mensch nicht gern gra wirt der streich das wasser auf das haupt so wirt er nicht gra Handschrift L Wolliche fraw nicht gern grab wirt die pestreich das har da mit Handschrift L Wellichem die nasen schmeckt Handschrift W Welschem menschen der odem stinckt Handschrift L Wollicher frawen der atem stinckt Handschrift L so wegst im die leber wider Handschrift W so gewint er gutten adem Handschrift L Wem die lungel wegst das er den atem nicht wol gewinnen mag der trinck des wassers so gewingt er den atem und gueten In den Handschriften W und L ist der letzte Satz Harn Winde weiter oben eingefugt Handschrift W Angefugter Schusssatz Noch hat das wasser vil mer gutter tugent M Blatt 52v Digitalisat Handschrift W wen das paraliss gerurt hab Handschrift W ſo gewint er sein sprach wider Handschrift W Welcher mensch teglichen ritten hat den andern den tritten den vierten tag Handschrift W dan mit dem wasser Handschrift W das sie des harms nicht gehalten mag Handschrift L das sy des harmes nicht gehaben mag Handschrift W das wasser rosen wasser lilgen wasser gamilgen wasser jsohp wasser Handschrift W Wem der mund stinckt Handschrift W Welcher frawen jnwendig ir muter swirt oder vol aitter ist M Blatt 53r Digitalisat Handschrift W Wer die geswulst hat Handschrift L Wer die golsucht hat so verget im die gelsucht Handschrift W Wem das haupt wer tvn der nem rosen wasser vnd necz ein tuch dar in vnd slag es vmb das haupt so wirt er gesundt Ich weiss kain pesser ercznei zu dem haupt Handschrift W So gewint er sein rechte farb wider M Blatt 53r Digitalisat Handschrift W von einem wilden pern das smer Handschrift L raimper das schmer Handschrift W Welcher mensch gar vnkeusch ist der trinck das wasser so verget im die begir Handschrift B Welche fraw Handschrift W so wirt sie gesunt Handschrift L zw allem wetag den der mensch hat in dem hawpt vnd vmb das hawppt M Blatt 53v Digitalisat Handschrift W swintsucht Handschrift W der ist der ob geschriben brechen aller uber haben Handschrift L der ist der ob geschriben prechen aller uberhaben M Blatt 53v Digitalisat M Blatt 53v Digitalisat Handschrift W wem die lebern an hebt zu faulen Handschrift W fur das fliehent vergicht Nur im Manuskript L Item es pringt an den krancken die redt M Blatt 53v Digitalisat Handschrift W forder ligt M Blatt 53v 54r Digitalisat Handschrift W Pruncressen wasser Handschrift W gut fur die reyden der salb sich offt damit Handschrift L guet wer rewdig ist Handschrift W den man mit ercznei nicht mug gewingen oder mit der zangen Handschrift W vnd streich es vmb die wuntten vnd in die wuntten Handschrift W bewert M Blatt 54r Digitalisat Handschrift W Plinius der maister Handschrift L Polimius ain maister M Blatt 54r Digitalisat Handschrift W Wen das wild fevr beslaccht M Blatt 54r Digitalisat Handschrift W tunckle augen Handschrift L tuncklew augen Handschrift W honigsam In Handschrift W zusatzlich eingeschoben Wer spulwurm in dem pauch hab der trinck das wasser so sterben sie Handschrift W und in Handschrift L darmgicht M Blatt 54r Digitalisat Zusatzlich in der Handschrift W und in der Handschrift L Wer einen kraiss mit patonig wasser macht do mag kain vergifft tier uber kumen M Blatt 54v Digitalisat M Blatt 54v Digitalisat In der Handschrift L zusatzlich eingefugt Item wer die huesten hat der trinck das waſſer M Blatt 54v Digitalisat M Blatt 54v Digitalisat In der Handschrift M falsch als Scholkrawt bezeichnet M Blatt 54v Digitalisat M Blatt 54v Digitalisat Handschrift W und Handschrift L Harm winden M Blatt 54v Digitalisat M Blatt 55r Digitalisat Handschrift G vnd alle rot Handschrift G pra Handschrift L augprach Handschrift L wen ain windiger hunt gepissen hat Handschrift B Wer plut runst sey der trinckh sein Dieser Satz fehlt in Handschrift W und in Handschrift L M Blatt 55r Digitalisat Handschrift W swindel Handschrift G geringklich M Blatt 55r Digitalisat Handschrift W der nem das wasser vnd regen wasser vnd trinck das Handschrift L regen wasser vnd wermuet wasser vnd misch die zway vntter ein ander vnd trinck das Handschrift W wer debig seij Handschrift G wer tebig ist Handschrift L wer tebig vmb die prust ist zu zertreiben im Sinne von zerreiben zerdrucken zerstossen Vgl Jurgen Martin Die Ulmer Wundarznei Einleitung Text Glossar zu einem Denkmal deutscher Fachprosa des 15 Jahrhunderts Konigshausen amp Neumann Wurzburg 1991 Wurzburger medizinhistorische Forschungen Band 52 ISBN 3 88479 801 4 zugleich Medizinische Dissertation Wurzburg 1990 S 195 Handschrift W vmb den halss M Blatt 55v Digitalisat Handschrift W gelsucht M Blatt 55v Digitalisat M Blatt 55v Digitalisat Vorsatz in der Handschrift W und ahnlich in der Handschrift L Latich wasser ist gut wer den haisen ritten hat der trinck das wasser In der Handschrift M spater eingefugt M Blatt 55v Digitalisat M Blatt 55v Digitalisat M Blatt 55v Digitalisat Handschrift G treibt es alles aus vnd suder M Blatt 55v 56r Digitalisat soviel wie Ohnmacht kurze Bewusstseinsstorung Handschrift G Welche fraw die muter jnwendig hab Handschrift L Wellicher fraw dye mueter inwendig geschwirt M Blatt 56r Digitalisat M Blatt 56r Digitalisat Handschrift W und Handschrift G den harm nicht gehaben mag nach der gepurd Das folgende Rezept nur in Handschrift M und in Handschrift G in Handschrift G als neuer Abschnitt Text nach Handschrift M Jtem welcher menſch enpfint wetung yn dem haubt der nem ain puntel yſop oder polay vnd laſſ das yn waſſer wol ſyeden vnd das waſſer als warm yn den mundt haben daz das haupt erwarm ſo wirt er geſundt Weblinks BearbeitenGerhard Eis Gabriel von Lebenstein in Neue Deutsche Biographie 6 1964 S 10 Onlinefassung Bayerische Staatsbibliothek Munchen Clm 5905 Blatt 52r 56r Gabriel von Lebenstein Traktat der ausgebrannten Wasser Digitalisat Matthias Lexer Mittelhochdeutsches Handworterbuch Jacob und Wilhelm Grimm Deutsches Worterbuch Normdaten Person GND 100970036 lobid OGND AKS VIAF 47119446 Wikipedia Personensuche PersonendatenNAME Lebenstein Gabriel vonKURZBESCHREIBUNG mittelalterlicher MedizinerGEBURTSDATUM um 1350STERBEDATUM um 1400 Abgerufen von https de wikipedia org w index php title Gabriel von Lebenstein amp oldid 237087384